Hoe tem je social media-verslaving?

Het persuasieve design is er continu op uit om de aandacht van de gebruikers te trekken

Hyves, Twitter, Facebook, YouTube en Instagram, stuk voor stuk schetsten ze een connectieve wereld, waarin we van gedachten met elkaar konden wisselen en meer begrip voor elkaar zouden krijgen. Power to the people. Maar anno 2022 vindt maar liefst 60% van de jongvolwassenen dat ze te veel achter een scherm zitten en 40% wordt onrustig als ze niet op hun smartphone kunnen kijken.

Maar liefst 45% van de Nederlanders verlangt zelfs terug naar een wereld zonder social media. Dit illustreert dat de continue aanwezigheid van sociale media in ons leven en de daarmee gepaarde druk van het altijd online zijn een reëel probleem vormen. Hoewel er over de gevolgen van overmatig social mediagebruik voor ons mentale welzijn inmiddels een halve boekenkast bij elkaar is geschreven, bestaat er geen wetenschappelijke consensus over de impact van digitale disconnectie als oplossing voor het probleem. Gelukkig biedt nieuw onderzoek handvatten.

Deze posting was eerder te lezen bij SWOCC en is geschreven door Ellen Groenestein, hoofddocent bij de opleiding Communicatie en het lectoraat Communication in the Networked Society van de Hogeschool Rotterdam.

Waar gaat deze blog over:

• Drie perspectieven op overmatig social mediagebruik
• Welke disconnectie strategieën bieden een oplossing
• Hoe kom je tot digitale balans

Het onderzoek

De onderzoekers hebben op basis van literatuur een classificering ontwikkeld die aan de hand van drie metaforen – social media als drug, demon en donut — handvatten biedt om te bepalen wat de hoofdoorzaak is van overmatig social mediagebruik en welke digitale disconnectie strategie mogelijk effectief is.

Social media als drug

Wie de Netflix-documentaire The Social Dilemma heeft gezien en het eens is met de tech-experts die daarin de noodklok luiden, kan zich waarschijnlijk vinden in het verslavingsframe; sociale media als drug. Dit frame stelt dat bij gebruik van social media het beloningssysteem in ons brein actiever wordt en er meer dopamine vrijkomt. Dit stofje geeft je een fijn gevoel en dat is verslavend. Hierdoor krijg je steeds vaker de neiging om door je eindeloze sociale media feed te scrollen, opzoek naar instemming en applaus in de vorm van likes, hartjes, retweets en nieuwe volgers die jou van een shotje dopamine voorzien. Zelfs wanneer het gebruik van social media conflicteren met wat je eigenlijk aan het doen bent, bijvoorbeeld tijdens werktijd of in gezelschap van anderen. Onderzoek wijst uit dat bepaalde persoonlijkheidseigenschappen, zoals impulsiviteit, de gebruiker extra kwetsbaarder maken. Bij dit frame wordt, net zoals bij een drugs- of alcoholverslaving, gesteld dat lange termijn digitale-detox interventies de enige manier zijn om de dopamine balans in de hersenen te herstellen.

Zeggenschap heroveren door de verslavende functies uit te schakelen

Sociale media als demon

Ook in dit frame moeten tech-reuzen het boetekleed aantrekken. Het verslavende en persuasieve design van social media dat er continu op uit is de aandacht van de gebruikers te trekken en behouden, maakt dat gebruikers social media moeten bevechten en temen alsof het een demon is. Het zijn de rode notificaties bolletjes en slimme algoritmes die ons voortdurend doen klikken, sharen, swipen en commenten, waarbij we niet langer bewuste controle hebben over ons eigen gedrag. Gebruikers kunnen zeggenschap over hun social mediagebruik heroveren door bijvoorbeeld de verslavende functies zoals notificaties uit te schakelen of door schermtijd applicaties in te stellen die het gebruik van social media beperken.

Social media als donut

Het ‘donutframe’ stelt dat net als bij de keuze voor een ongezonde snack, overmatig social mediagebruik iets situationeel is dat veroorzaakt wordt door persoonlijke eigenschappen en de context van de gebruiker. Zo kan een werksituatie waarin het de heersende norm is dat werknemers altijd bereikbaar zijn voor de één situatie opleveren waarin iemand continu op z’n smartphone zit, wat veel stress oplevert, terwijl de ander niet gebuikt gaat onder deze norm. De onstilbare trek in een donut – oftewel het gebruik van social media – kan te niet worden gedaan door het social mediagebruik te reguleren in afstemming met iemands wensen en behoeften en door de kortstondige bevrediging van het verversen van de nieuwsfeed af te wegen tegen de negatieve lange termijn gevolgen van bijvoorbeeld werkachterstand. Om overmatig social mediagebruik te verminderen moet er volgens dit frame zowel gekeken worden naar de persoonlijke eigenschappen van de gebruikers als de situationele, sociale en institutionele context waarin het sociale mediagebruik plaatsvindt. Zo zien we bijvoorbeeld dat op sommige locaties, bijvoorbeeld in scholen, smartphones verboden worden. Maar ook worden er steeds meer (mindfullness)trainingen aangeboden die gebruikers moeten leren om te gaan met de uitdagingen die social media met zich meebrengen, zoals scrollfuiks en de weerzinwekkende hoeveelheid notificaties

Opzoek naar digitale balans

Het onderzoek laat zien dat er geen one-fits-all strategie is voor disconnectie. Voor de praktijk betekent dit dat per gebruiker de technologische, individuele, en contextuele factoren die van invloed zijn op het sociale mediagebruik in kaart gebracht moeten worden om vervolgens te bepalen welke disconnectie strategie mogelijk effectief is.

Meer weten? Dit artikel is gebaseerd op onderstaande publicatie:

Abeele, M. M. V., Halfmann, A., & Lee, E. W. (2022). Drug, Demon, or Donut? Theorizing the Relationship Between Social Media Use, Digital well-being and Digital Disconnection. Current Opinion in Psychology. Je vindt het artikel hier.

1. Van Rooij, Doze, Tuijnman & Kleinjan. Factsheet Digitale Balans Model. (2020). Trimbos-instituut, No Ties & Netwerk Mediawijsheid
2. Netwerk Mediawijsheid. (2021, oktober). Samen Sociaal Online