Vertrouwen en de grote verwarring

In de afgelopen jaren zijn diverse kopstukken van hun voetstuk gevallen: sjoemelsoftware van Volkswagen, omkopingschandalen bij de Fifa, Brexit, de verspreiding van nepnieuws door gerenommeerde media, kindermisbruik binnen de kerk, de Verklaring Omtrent Gedrag van Camiel Eurlings, het massaal hacken van creditcardgegevens bij Equifax en Yahoo, #MeToo en de Paradise Papers.

Met al deze affaires heeft het vertrouwen in merken, bedrijven, landen, politici en beroemdheden een historisch dieptepunt bereikt.

Dat is ook duidelijk terug te zien in de cijfers van het Amerikaanse marketing – en communicatiebureau Edelman. Ieder jaar worden circa 30.000 respondenten afkomstig uit 25 landen door het instituut ondervraagd naar de mate waarin zij bedrijven, media, overheden, non-gouvernementele organisaties, leidinggevenden en het systeem vertrouwen.

De Trust Barometer voor 2017 laat de sterkste daling zien die wereldwijd ooit gemeten is. Maar liefst 85 procent van de ondervraagden geeft aan dat ze het vertrouwen in het systeem volledig kwijt zijn. Ook het Amerikaanse onderzoeksbureau Gallup, dat het vertrouwen van mensen in toonaangevende instituten zoals het leger, het gerechtshof, het congres en de bank meet, vertoont eenzelfde beeld. Ook hier is het vertrouwen op het allerlaagste punt ooit beland. Er is maar een conclusie mogelijk: wereldwijd is sprake van een diepe vertrouwenscrisis.

Ogenschijnlijk hebben al deze schandalen, en de daarmee gepaard gaande daling in vertrouwen, niets met elkaar te maken, toch zijn ze onlosmakelijk met elkaar verbonden. De verbindende schakel is namelijk informatietechnologie. Het individu heeft met digitale technologie een krachtig wapen in handen waarmee het voorheen onaantastbare instituten met een bericht van slechts 140 karakters aan het wankelen kan brengen. Kennis moeten we niet langer statisch als macht beschouwen, maar nadrukkelijk dynamisch als kracht, als hefboom.

Connectiviteit is de nieuwe machtsfactor

“De aard van iets verandert zodra het verbonden wordt met een netwerk; zijnde een database, een softwareplatform, stromen van informatie of mensen”, schrijft Aaron Frank van Singularity University. Een slaapkamer is slechts een slaapkamer, totdat deze gekoppeld wordt aan een netwerk van reizigers op Airbnb en hierdoor verandert in een hotelkamer. Een autobestuurder verandert in een taxichauffeur wanneer hij of zij verbonden wordt met het netwerk van Uber. Deze nieuwe “krachtenbundeling gebeurt minder in vaste, geordende instituten, zoals partijen of zuilen. De nieuwe beweging is een netwerk, een tijdelijk verband. Het maatschappelijke landschap is geen heuvel meer, met een kasteel op de top, maar een vlakte. Een platform dus”, aldus opiniërend hoofdredacteur Bart Eeckhout van De Morgen.

In het boek Who Do You Trust? (2017) maakt de Australische Rachel Botsman een interessante observatie. Ze vraagt zich af waarom mensen niet langer bankiers en politici vertrouwen, maar wel bij een willekeurige vreemdeling in de auto stappen om een rit te delen. Hebben we als kind nooit van onze ouders geleerd om niet bij een onbekende in de auto te stappen? Waarom doen we dit dan toch?

Volgens Botsman heeft vertrouwen zich in de menselijke geschiedenis geëvolueerd: van lokaal naar institutioneel naar gedistribueerd. Tot het midden van de 19e eeuw was vertrouwen gebaseerd op hechte relaties. Iedereen kende elkaar van haver tot gort. Men kon het zich toendertijd simpelweg niet permitteren om te liegen en te bedriegen. Vertrouwen was een directe afgeleide van iemands reputatie. In het midden van de 19e eeuw zagen we enorme veranderingen in onze maatschappij. Men verhuisde van het platteland naar de snelgroeiende steden:

“De dorpsbankier werd vervangen door een groot bedrijf dat ons niet persoonlijk kende. We begonnen meer vertrouwen te schenken aan autoritaire black-boxsystemen, aan zaken zoals juridische contracten en regelgeving en verzekeringen, en minder vertrouwen rechtstreeks aan personen. Vertrouwen werd geïnstitutionaliseerd en geleverd op commissiebasis.”

Nu beginnen we in te zien dat institutioneel vertrouwen niet langer werkt in het digitale tijdperk. Technologie zelf is niet disruptief, maar de disruptie zit in een nieuw maatschappelijk concept omtrent vertrouwen. Technologie verandert de sociale lijm van de maatschappij. Disruptie is dus niet het probleem, maar het symptoom van een ziekte die al langer binnen bedrijven, instituten en overheden de kop op steekt. “Vertrouwen gaat niet langer van de top naar de basis. Het wordt ontbundeld en omgedraaid. Het is niet langer ondoorzichtig en lineair. Een nieuw recept voor vertrouwen krijgt vorm: het wordt opnieuw toegekend tussen personen en is gebaseerd op verantwoording”, volgens Botsman.

Het netwerk is de vertrouwde partij.

De overgang van lokaal naar institutioneel naar gedistribueerd vertrouwen zorgt voor verwarring. Kunnen we blindelings de algoritmen vertrouwen? In onze datagedreven maatschappij kunnen we immers niet onder de motorkap kijken om te weten te komen waarom bepaalde beslissingen door algoritmen genomen worden.

Gedistribueerd vertrouwen verklaart waarom we dus zo doorslaan in het ‘liken’ van alles en iedereen. Op deze manier proberen we zin en onzin van elkaar te onderscheiden. Identiteit en reputatie spelen in de digitale economie wat dat betreft een steeds belangrijkere rol. Maar ook identiteit en reputatie zijn online nog geen dichtgetimmerde concepten. In het posttruth-tijdperk is het veel te makkelijk om je als iemand anders voor te doen. Achter de schermen wordt hier via verschillende initiatieven hard aan gewerkt, maar we zijn er dus nog niet. Verwarrend of niet?