Zo voorkomen we een lockdown van het debat over corona-apps

Pleidooi voor apps die collectieve intelligentie in 1,5-metersamenleving vergroten

Hoe kunnen we enigszins gecontroleerd uit de huidige lockdown voor het coronavirus komen? Dat is de vraag die elk land zich momenteel stelt. De Nederlandse regering bestudeert verschillende opties voor apps. Een app die bijhoudt met wie je contact hebt gehad lijkt een belangrijke troef te zijn. Er zijn al dergelijke tracking-apps ontwikkeld in landen als China, Taiwan en Singapore, die dit soort apps verplichten – landen die bekendstaan om hun totalitaire overheidscontrole. Maar worden we door deze voorbeelden en door onze experts niet meegevoerd in een tunnelvisie?

De discussie over apps lijkt zich te momenteel beperken tot tracking-apps die helpen bij contactonderzoek, dus die bijhouden met wie je in contact bent geweest zodat later direct op te sporen is wie er in contact is geweest met iemand die besmet is met het coronavirus. Al die mensen kunnen dan geïsoleerd worden (al dan niet zelfquarantaine, en in de toekomst ingeënt). Zo zou de verspreiding van het virus gecontroleerd kunnen plaatsvinden.

Een tracking-app die voldoet aan privacyrichtlijnen: moeilijk, moeilijk, moeilijk

Experts uit talloze landen, inclusief Nederland zelf, buigen zich over de privacy-aspecten van zo’n app en van het al dan niet verplichten ervan. Een tracking-app die voldoet aan privacyrichtlijnen: moeilijk, moeilijk, moeilijk. Criticasters zeggen dat het (vrijwel) onmogelijk is een dergelijke tracking-app te ontwikkelen die voldoet aan de AVG (privacywet). Anderen wijzen op ontwerpregels voor een privacy by design: door decentrale versleuteling van de data en die bij de gebruiker op de telefoon te laten, dus niet in een centrale database in handen van een bedrijf of overheid. Decryptie zou dan alleen mogelijk moeten zijn door een zorgprofessional (en die is weer aan ethische richtlijnen en geheimhouding gebonden). Ook wil men de app niet onder een bedrijf laten vallen maar onder de overheid (democratisch gecontroleerd).

Slecht track record

Anderen kijken weer vol wantrouwen naar de rol van de overheid en wijzen op haar slechte track record wat betreft ICT en datalekken. Ook de beveiliging is een punt van zorg: in de huidige privacyregelgeving is een maximaal niveau van versleuteling van data geformuleerd, zodat die door veiligheidsdiensten nog toegankelijk zijn. Iets wat hackers natuurlijk in de kaart speelt. Een hele robuuste beveiliging van het hoogste niveau zou dus een uitzondering hierop vragen.

We zullen ergens op moeten vertrouwen willen we vooruitkomen

Stel dat de app slechts tijdelijk wordt gebruikt, bijvoorbeeld tot we een vaccin hebben, en dat de data daarna allemaal worden verwijderd? Dit zou een hele robuuste manier kunnen zijn om tijdelijk veel mogelijk te maken (meer dan de privacywet toestaat, die gebaseerd is op een continue praktijk van dataverzamelen, -verwerken en -gebruiken zonder einde) en na afloop de privacy volledig te herstellen. Helaas: ook daarin wordt de overheid niet door iedereen vertrouwd.

Alles bij elkaar zijn alle ingrediënten aanwezig voor een lockdown in de discussie. We zullen ergens op moeten vertrouwen willen we vooruitkomen.

De tunnelvisie van experts

Hierbij moeten we ook rekening houden met het risico op tunnelvisie bij onze experts, waar massapsycholoog Jaap van Ginneken ons in Het Financieele Dagblad op wees. Virologen willen de verspreiding precies kunnen volgen (liefst statistisch vastgesteld en zonder vals positieven en vals negatieven) en lijken volledig gericht op het reproductiegetal (de snelheid van verspreiding van het virus) en het beschikbare aantal IC-bedden. Bestuurders willen het liefst volledige controle die handhaafbaar en politiek te verkopen is.

Hoe voorzichtiger je de voet van de rem kunt halen, dus van onze intelligente lockdown, hoe nauwkeuriger je het gedrag van burgers en bedrijven moet kunnen ‘regelen’. Dit is nou net het lastigst van alles in een vrije samenleving. Een hang naar precieze controle en zekerheid kan leiden tot een tunnelvisie in mogelijke oplossingen, lees: in het type apps en de vrijwilligheid of verplichting van het gebruik ervan door burgers.

Nieuwe sociale norm

Het is dat ook naar alternatieve strategieën wordt gekeken. Strategieën waarbij we – net zoals nu al – een beroep doen op solidariteit en eigen verantwoordelijkheid, het elkaar aanspreken op gedrag, groepsdruk (zelfregulering van gedrag) en waarbij de overheid zich kan concentreren op handhaving en het aanpakken van excessen. Dit nieuwe gedrag zal onze ‘groepsnorm’, sociale norm moeten gaan worden, de nieuwe normaal van de 1,5-metersamenleving. Niet iedereen zal meteen meedoen maar als voldoende mensen dat wel doen ontstaat een nieuwe groepsnorm, die ook weer groepsdruk geeft.

Drukte in treinen, op de weg, in winkels

Hiervoor hebben we apps nodig die daarop voortbouwen, dus die ons als individu in staat stellen ons gedrag beter af te stemmen en verantwoordelijkheid te nemen. Denk aan apps die laten zien hoe druk het is in de winkel, op het terras, in de trein of in het park is, zodat we ons eigen bezoek kunnen uitstellen of onze route kunnen aanpassen (of hiervoor suggesties krijgen). Zo voorkomen we files bij de ingang van winkels en terreinen waar we misschien voor lange tijd nog de 1,5-meterafstand zullen moeten bewaken met cassières en bediening achter plastic. De aanzet is er al. De Nederlandse Spoorwegen geven nu al de drukte aan in treinen (nog in ‘bèta’), bij Google (Search en Maps) vind je de geschatte drukte van winkels vaak al terug. Rond musea en evenementen is al gewerkt met apps die de bezoekers verdelen over tijdslots en kaartverkoop regelen om rijen bij kassa’s te voorkomen. Ook autonavigatiesoftware houdt rekening met verwachte drukte en files. Maak hier een persoonlijke navigator van.

Ook apps waarmee we onze gezondheid zelf bijhouden kunnen een belangrijke rol spelen. Zo kan een optelsom van kleine signalen al een indicatie geven voor een besmetting. Er zijn al talloze apps beschikbaar die je sportactiviteiten, slaappatronen en activiteiten bijhouden, zoals de gezondheidsapp van Apple. Het Duitse RIVM (RKI) lanceerde een app die ook hartslag, hartritme, stressniveau, temperatuur, gewicht en bloeddruk automatisch bijhoudt. Op vrijwillige basis kunnen gebruikers hun data delen met RKI zodat de verspreiding van het virus tot op postcodegebied kan worden gemonitord. Toch zou het ook anders kunnen: de app die je op tijd adviseert om contact op te nemen met een arts of specialist. Zodat zij met expertkennis kunnen inspringen. Eventuele coronabesmettingen worden zo via huisartsen en GGD alsnog geregistreerd en worden onderdeel van de huidige meetmethoden om de verspreiding te volgen.

Door ons gedrag zelf bij te stellen en op elkaar af te stemmen, kunnen we als groep intelligenter opereren

De app zou je ook kunnen helpen en monitoren bij zelfquarantaine, wat we dat nu al moeten doen bij griepverschijnselen. Het nieuwe normaal wordt, dat je bij de eerste verschijnselen niet meer naar je werk gaat maar eerst uitziekt of je laat testen. Terwijl het voorheen gangbaar was dat we snotterend en grieperig stug doorwerken, naar kantoor gaan en niet niezen en hoesten in onze elleboog.

Samen als slimme zwerm uit de lockdown

Door ons gedrag zelf bij te stellen en op elkaar af te stemmen, kunnen we als groep intelligenter opereren: net als een zwerm vogels die zorgvuldig afstand en snelheid tot elkaar bewaren, mieren en bijen die met simpele ongeschreven regels samenwerken. Zo kunnen we de nieuwe sociale normen en ‘regels’ van de 1,5-metersamenleving met behulp van apps blijvend verankeren in onze samenleving. Deze groepsintelligentie stelt ons tevens in staat om beter om te gaan met nieuwe toekomstige crises. Het is een belangrijke aanvulling op de kennis van experts en het verantwoordelijkheidsgevoel van bestuurders (en daaruit voortkomende tunnelvisie).

Dus, laten we beginnen onze collectieve intelligentie, onze wisdom of crowds, te versterken, zodat we als een slimme zwerm uit de lockdown kunnen vliegen in plaats van langdurig in een kooi gevangen te moeten blijven uit onzekerheid.