Economisch weerbericht (59): Zwart vrijdagje

27 november 2009, 09:55

{title}Je vraagt je af of zo’n IMF-topman, als hij de ene dag waarschuwt voor grote nieuwe voorzienbare stroppen voor banken – nota bene de helft van alle ellende zou nog moeten komen – of hij daarbij dan al het Dubai-effect heeft ingecalculeerd?

Ik verwacht het eigenlijk niet, en dat stemt somber. De bouwbubbel in Dubai is dubbel zuur voor Saoedi-Arabië, waar de Gulf International Bank stante pe de uitgifte van obligaties moest uitstellen – zeg maar afstellen, vermoed ik, want vragen om een half jaar in deze tijden… Over de wereldwijde implicaties van Dubai’s de-facto-failliet (junk bond) wordt druk gespeculeerd.

Nee, ik verwacht niet dat IMF-chef Dominique Strauss-Kahn op de hoogte was, omdat Gordon Brown aan het begin van de week Dubai-leider Sjeik Mohammed nog had gefeliciteerd met zijn mooie economische resultaten. Als ik dan probeer in te schatten wat dit betekenen gaat, dan wend ik me natuurlijk onmiddellijk tot Stephanie Flanders, maar dit goed geïnformeerde orakel heeft op dit moment ook niet veel te melden.

Dat het vriezen kan of dooien, weten we allemaal. Maar dat de bekendmaking van Dubai uitgerekend op Thanksgiving valt, waarna “Black Friday” volgt en in Amerika de Xmas-shoppingmaand van start gaat – enfin, we zullen het zien. Misschien dat Rienk Kamer vandaag hierover in zijn seminar nog iets extra’s heeft te melden, bovenop de waarneming dat we in een volstrekt psychedelische wereld leven waar niemand meer iets van begrijpt.

Wat mij steeds meer opvalt, ten opzichte van 59 weken geleden, is de doorlopende herhaling van zetten en met name de bestendiging, zo niet verergering van de problematiek. De Wall Street Journal zei het heel correct: “The biggest risk for markets in 2010: less predictable actions by governments”. Met Dubai kon die geest wel eens uit de fles zijn en niet beperkt blijven tot 1001 nacht (2,5 jaar). Hartstikke mooi, aldus FT Deutschland, dat de sjeiks ons eraan herinneren hoe fragiel en reddinginjectiegedreven het technische herstel is, dat we nu meemaken. Begin volgende week komt Dubai met meer duidelijkheid.

Jaap Bloem
Research Director Sogeti/VINT bij Sogeti/VINT

Jaap Bloem is in IT since the PC and now a Research Director at Sogeti/VINT. In his days at KPMG Consulting he co-founded the IT Trends Institute. Jaap was a publisher of IT books and editor in chief of IT magazines at Wolters Kluwer. Before coming to VINT, Jaap was the Marketing Executive for the Dutch Chapter of ISOC, the Internet Society. Jaap has co-authored many books and articles, and loves to develop and evangelize ground-breaking thought and insight together with colleagues and partners. Jaap Bloem is in augustus 2018 overleden.

Categorie
Tags

25 Reacties

    Arnoud Rademaker

    Jaap, het wordt tijd voor een moment van reflectie. We hebben te lang waarschuwingssignalen genegeerd. Oude overtuigingen hebben plaats genomen voor modernere opvattingen. In plaats van een calvinistische inslag, leven we liever op te grote voet. Zelfs in Arabische Golfstaten. Ons systeem is volledig afhankelijk geworden van schulden. We kunnen niet meer zonder. Behalve de Japanners en Chinezen. Zijn zij de nieuwe calvinisten? Aan hun de nieuwe Gouden Eeuw. Ze verdienen het (zelf)!

    Volgens mij is de verwarring zo groot omdat we met elkaar het zicht op ‘het normale’ zijn kwijtgeraakt. Hierdoor is er geen referentiepunt meer, behalve eentje die is afgesteld op een verkeerd navigatiesysteem. Daarom worden we volledig verrast door nieuwe ontwikkelingen.

    Het herstellen van de schade zal zeker nog enige tijd duren. Wat we in 20 jaar hebben verpest door schuld op schuld op te stapelen, lossen we niet in twee jaar af. Ondertussen staat de volgende bouwcrisis alweer in de Russische steigers, zie http://www.nu.nl/opmerkelijk/2087825/sint-petersburg-krijgt-hoogste-toren-van-europa.html . Ik hoop dat men daar lering trekt uit de financiële wereldgeschiedenis en het prachtige aanzicht van Sint-Petersburg in stand zal houden. Een plek op de Werelderfgoedlijst zou belangrijker moeten zijn dan de grootste of de hoogste toren te willen hebben.


    27 november 2009 om 10:56
    Arnoud Rademaker

    Als ik jouw artikel goed heb gelezen, constateer ik een spagaat. Enerzijds lijkt de Chinese overheid Confucianistische principes te hebben ingeruild voor Westerse economische principes. De Chinese bevolking, evenals de Japanse, spaart heel veel. Onder andere voor de oude dag.

    Probeert het Westen dan naast de verkoop van onze schuldpapieren ook nog eens onze Westerse waarden te verkopen? Laten we ons zelf maar eerst eens weer openstellen voor onze eigen tradities. We hoeven het niet ver te zoeken. We kunnen een voorbeeld nemen aan onze oosterburen. In Duitsland zullen er geen Dubai-toestanden ontstaan ( http://www.novatv.nl/page/detail/uitzendingen/7381/Nederland+verstrekt+makkelijk+hypotheken ).

    Ik verwacht dat elke nieuwe financiële schok de zwakte van het Westerse denkmodel verder zal blootleggen en een versnelt proces in gang kan zetten voor de opkomst van nieuwe Aziatische denkkaders. De introductie hiervan ligt misschien wel ver voor 2020.


    27 november 2009 om 12:19
    Arnoud Rademaker

    Vastgoedmarkten doorlopen een cyclus. Vooral de markt van kantoren en bedrijfspanden zijn conjunctuurgevoelig. De cyclus duurt ongeveer 8 à 10 jaar en heeft veel weg van de cyclus van Kondratieff.

    1. Herstel (dalende leegstand, geen nieuwbouw)

    2. Expansie (dalende leegstand, nieuwbouw)

    3. Overaanbod (stijgende leegstand, nieuwbouw)

    4. Recessie (stijgende leegstand, meer opleveringen)

    Het is dan ook niet zo verwonderlijk dat de problemen in deze sector juist op dit moment aan het licht komen. Ook aan het begin van deze eeuw waren er problemen met het vastgoed. Er zijn dus 8 à 10 jaar verstreken. Verschillende ondernemingen, waaronder Ahold, moesten toen hun vastgoed tegen lagere prijzen verkopen.

    Volgens de berichtgeving van de laatste maanden lijken problemen op mondiaal alleen maar toe te nemen. In Economisch Weerbericht 49 is geschreven over de problemen in India ( http://www.vpro.nl/programma/tegenlicht/afleveringen/42104700/ ). In ons eigen land worden we op dit moment geconfronteerd met enorme tekorten bij woningbouwcorporaties – http://www.huizenmarkt-zeepbel.nl/ (27/11/2009) – .

    Ik vermoed dat we op dit moment in fase 3 of 4 van de cyclus zitten. Ik denk dat de Duitsers het goed zien. Zoals gezegd: ‘We kunnen wat leren van onze oosterburen :-).’


    29 november 2009 om 10:17
    Arnoud Rademaker

    Het staatsfonds van Verenigde Arabische Emiraten heeft vermoedelijk een eigen vermogen van honderden miljarden dollars. Zij kunnen met eigen geld bijspringen. Hier wordt de tegenstelling met het Westen pijnlijk zichtbaar. Kaj Leers schreef dit weekend:

    ‘In de VS zijn er economen die vinden dat de overheid dan maar weer zijn verantwoordelijkheid moet nemen en een tweede investeringsronde moet houden. De discussie over een zogenaamde ‘second stimulus’ was tot voor kort een academische, maar inmiddels heeft de discussie ook de beleidsmakers in het Congres bereikt. Tot nu toe staat het stoplicht voor een tweede investeringsronde in het Congres op rood vanwege de enorme Amerikaanse staatsschuld ( http://www.z24.nl/analyse/artikel_107320.z24/Analyse_Kaj_Leers__De_economie__erop_of_eronder.html )’

    Een ‘second stimulus’ staat in mijn ogen voor het failliet van ‘Het economisch denken’. We zijn ervan overtuigd geraakt dat het niet slecht mag gaan, dat het altijd maar beter moet gaan en geven economische cycli niet de ruimte om zijn weg te zoeken. Het managen van economische cycli is misschien wel riskanter dan het natuurlijke ritme van eb en vloed.

    Ik ben geen econoom, maar het lijkt me logisch dat het natuurlijke ritme van de economie gerespecteerd moet worden. Zo niet dan klotst het uiteindelijk toch een keer over de kade omdat je steeds gekkere (academische) discussies moet voeren. Of, zijn we al te ver afgedwaald en is niet meer mogelijk om weg terug te vinden zonder dat we in een zeer zware depressie raken? Ik heb geen idee!


    30 november 2009 om 09:38
    Arnoud Rademaker

    Jaap, een veeg teken, een maakbare economie of toch nog een eindejaarsrally? Het nieuw gemaakte geld moet toch ergens naar toe 🙂


    30 november 2009 om 10:13
    Arnoud Rademaker

    De maakbare samenleving, het ideaal van het socialisme, wordt vooral afgemeten aan de mate van het overheidsingrijpen. De vrije markteconomie, waar velen voor in vuur en vlam hebben gestaan, heeft uiteindelijk gefaald. We zeggen het nog niet hardop, maar in feitelijk laten we de markt niet meer zijn eigen werk doen. Een ruk naar links?

    We zijn de markt aan het kanaliseren met het bijdrukken van geld. Hier gaan de (academische) discussies over. Volgens mij zouden we het weer eens wat nadrukkelijker kunnen hebben over normen en waarden. Wat hebben we geleerd van het communisme, de vrije markt economie, het toezicht, het verdelen en mee laten delen in de welvaart. Filosoof Hans Achterhuis, auteur van het boek De markt van welzijn en geluk, probeert een verbinding te maken tussen filosofie en maatschappelijke vraagstukken.

    ‘Een centrale stelling is dat de toenemende gelijkheid, die de moderne tijd zo prijst, ook de bron is van voortdurende onderlinge vergelijking en concurrentie. Als gevolg hiervan zal vooruitgang nooit de schaarste aan voedsel, aan zorg, of welk ander goed dan ook kunnen oplossen; schaarste bestaat eerder in een overschot aan behoeften dan in een tekort aan hulpbronnen. Het thema van de overwinning van fundamentele tekorten komt typisch tot uiting in het idee van de utopie’.

    Het overschot aan behoeften lijkt ons te nekken. Het is nooit genoeg. Misschien roept dit wel het gevoel van ‘een veeg teken’ op! We komen er zonder een heroriëntatie op onder andere zingeving niet uit! Grenzeloos consumeren leidt tot niets. Economische processen worden ook beïnvloed door psychologische processen. Misschien dat we meer onderzoek moeten doen naar de psychologie van het genoeg.


    30 november 2009 om 11:32
    JaapBloem

    FYI: Dubai.com uit de lucht getrokken: 503 – Service Not Available.

    Hotel destinations vanuit AbuDhabi.com niet bereikbaar. Tja . . .


    30 november 2009 om 18:57
    Arnoud Rademaker

    Tja, wilde je dan na de messcherpe discussie, hier op MF, een weekendje weg ;-).


    30 november 2009 om 19:04
    JaapBloem

    Arnoud, eerlijk: zit nog steeds trillend in mijn schuttersputje op de Amersfoortse hei. Daar heb ik ook nog een paar Japjes verstopt, overgevlogen uit Okinawa. Voor beter tijden: de eerste nieuwe Samurai 😉


    30 november 2009 om 19:16
    Jaap Bloem

    Aan alle kanten valt de wereld om. Ben niet mismoedig. We hebben nog wat tijd te gaan. In dubbelbeglaasde woningen. Maar waar is de nieuwe Kondratieff? Die zie ik nog niet komen. Alleen een glijvlucht en een gat.


    30 november 2009 om 20:14
    Arnoud Rademaker

    Het laatste nieuws over de vastgoedcrisis bevestigt dat we in een fase 3 of al in fase 4 zitten ( http://www.rtl.nl/components/financien/rtlz/miMedia/2009/week49/di_0900_beurs_hans.avi_plain.xml ).

    Volgens mij is het van belang om je niet vast te pinnen op het tijdspad van cycli. Het zijn de situationele veranderingen die ons een prachtig inzicht geven in wat er onderhuids gaande is. We kunnen het tijdspad niet al te serieus nemen omdat externe maatregelen, bijvoorbeeld overheidssteun, de onderliggende processen kunnen bespoedigen of vertragen. Wie had ooit verwacht dat de overheidssteun zo gigantisch zou zijn? Neem Japan: http://www.z24.nl/economie/wereld/artikel_107655.z24/Japan_zet_geldkraan_verder_open.html .

    Waarom zou ons geldsysteem geen onderdeel kunnen zijn van één van de golven van Kondratieff? Stel dat de introductie van een nieuw financieel systeem, zoals dit was afgesproken door de ministers van financiën in Bretton Woods (1944), een belangrijke Kondratieff-golf is geweest. Zo ja, dan zou je na circa 60 jaar kunnen verwachten dat er een crisis op komst is. Er is al sprake geweest van een systeemcrisis. Deze lijkt te zijn afgewend. Of, verplaatst de crisis zich naar het zakelijke vastgoed?

    Onze probleem met het huidige geldsysteem lijkt prachtig te passen in de cyclus van Kondratieff.

    – Herstel (sparen en vergaren) – 1945 / 1960 (?)

    – Expansie (introductie van betaalrekening en mogelijkheid tot lenen) – 1960 /1980 (?)

    – Overaanbod (lenen tot je erbij neervalt) – 1980 / 2007 (?)

    – Recessie (een toename van het aantal wanbetalers) – 2007 / …… (?)

    Elke beloning holt zichzelf op een gegeven moment uit. Daarom ontstaat er vroeg of laat altijd ruimte voor een andere beloning. Misschien ontstaat er een nieuwe cyclus op het moment dat we in het gat zijn geland.

    De geluiden en de discussies over een nieuw financieel systeem, met een herwaardering van het goud, komt niet uit de lucht vallen. De beloning van het huidige systeem neemt af omdat de periode van ongebreideld lenen is afgesloten. Wat nu? De internationale spanningen (protectionisme) nemen toe. Logisch, als iedereen geld kan bijdrukken zal er een wedloop ontstaan op grondstoffen. De wet van vraag en aanbod zal dan verstoord worden.


    1 december 2009 om 09:30
    Arnoud Rademaker

    Jaap,

    De Wereldwijde Stenen Eeuw is misschien wel voorbij! Alleen al het feit dat je steeds vaker hoort over bedrijven het salaris willen verlagen beloofd niet veel goeds voor de vastgoedsector.


    3 december 2009 om 15:53

Marketingfacts. Elke dag vers. Mis niks!